به گزارش صدای دانشجو به نقل از خبرنامه دانشجویان ایران؛ در این میان، خلط دغدغه های معیشتی و پژوهشی این گروه، می تواند صدمات جبران ناپذیری بر حرکت عمومی ملت به سوی افق چشم انداز ترسیم شده در برنامه های توسعه کشور وارد کند.در این مسیر دولت های مختلف سعی در برداشتن گام هایی جهت ترفیع مشکلات این عزیزان داشته اند. یکی از اقدامات دولت احمدی نژاد در این مسیر، تصویب طرح اعطای پژوهانه به دانشجویان دوره دکتری بود. آیین نامه "پژوهانه رساله" که نوعی بورس بلاعوض دولت به دانشجویان دوره دکتری بود، از سال 1388 زیر نظر این معاونت تدوین و اجرایی شد. از زمان تصویب اعطای بورس بلاعوض به دانشجویان دکترا در سال ۱۳۸۸، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هر ساله در دو نوبت فراخوان، افراد واجد شرایط دریافت پژوهانه را شناسایی کرده و اعطای این بورس به ایشان را در دستور کار قرار می‌داد.

در آیین نامه طرح مذکور، هدف از اجرای طرح؛ ارتقای کیفیت رساله‌های دکتری در جهت انطباق با نیازهای اساسی کشور، گسترش نهضت تولید علم و حل علمی مشکلات کشور در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران مبنی بر دستیابی کشور به جایگاه اول علمی و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی، ذکر شده است.

بورس تحصیلی مذکور به تمامی دانشجویان دوره دکتری اعطا نمی شد و شرایطی برای این منظور در آیین نامه طرح لحاظ شده بود که دریافت کنندگان آن را محدود می کرد. تصویب موضوع رساله در زمان مقرر(ترم چهارم تحصیلی) و ثبت آن در سامانه در نظرگرفته شده برای این امر، نداشتن بورسیه از سازمان و نهادهای مختلف، نداشتن مشروطی، دانشجوی دوره روزانه بودن و ... از جمله این شرایط بود.

مبلغ مذکور که تا سقف پنج میلیون تومان در نظر گرفته شده بود، در سه قسط مختلف در طی دوره تحصیلی به دانشجویان اعطا می شد.  ۳۵ درصد پس از تصویب و تأیید پیشنهاد رساله دکترا و با لحاظ دیگر پیش شرط‌های اعطای پژوهانه، ۳۵ درصد دیگر پس از ارائه گزارش تأیید شده پیشرفت پنجاه درصدی طرح پژوهشی و ۳۰ درصد پس از دفاع از پایان‌نامه.

طبق برآورد انجام شده، میانگین مبالغ اختصاص یافته به دانشجویان واجد شرایط دوره دکتری دانشگاه‌های دولتی زیر مجموعه وزارت‌ علوم و وزارت بهداشت هر ساله مبلغی نزدیک بیست میلیارد تومان اعلام شد. مبلغی که با توجه به اهمیت مسئله پژوهش در پیشرفت و برطرف کردن نیازهای اساسی کشور در حال و آینده، بسیار ناچیز به نظر می رسد.

دانشجویان مشغول به تحصیل دوره دکتری اما همزمان با روی کار آمدن دولت یازدهم در خرداد ماه سال 1392 با وقفه ای در اعلام فراخوان طرح پژوهانه مواجه شدند. وقفه ای که موجب نگرانی دانشجویانی شد که موضوع رساله خود را در موعد مقرر تصویب کرده بودند و از توقف برنامه اعطای بورس دکتری به شدت اظهار نگرانی و گلایه می کردند.

با بازتاب گلایه ها و نگرانی های مذکور در رسانه ها، به فاصله اندکی معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور فراخوان اعطای مرحله ی هشتم پژوهانه را اعلام کرد. دکتر سیدمهدی سیدی، معاون علمی و پژوهشیِ معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در این باره گفت: با توجه به این که اجرای مرحله هشتم طرح اعطای پژوهانه رساله به دانشجویان دکترا مورد تأیید معاون جدید علمی و فناوری رئیس جمهور(دکتر سورنا ستاری) قرار گرفت، فراخوان این مرحله به وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ارسال شد.

وی در تشریح جزئیات این فراخوان گفت: دانشگاه‌ها موظفند تا زمان اعلام شده در فراخوان، نسبت به اعلام مشخصات دانشجویان دکتری واجد شرایط دریافت پژوهانه این مرحله که شامل دانشجویان ورودی مهر ۸۹ به بعد، که پیشنهاد رساله آن‌ها از ۱/۷/۱۳۹۱ لغایت ۱۵/۱۱/۱۳۹۱ به تصویب رسیده است، اقدام نمایند. سیدی در پایان اظهار داشت: مرحله نهم پژوهانه نیز به زودی توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اعلام خواهد شد.

شیوه اعلام این فراخوان با حرف و حدیث هایی همراه شد و گلایه دانشجویان را به همراه داشت. آنگونه که یکی از رسانه های فعال در رابطه با پیگیری وضعیت پژوهانه دانشجویان دکتری در تشریح وضعیت مذکور نوشت: "تازه یکی دو روز است فراخوانی که در بیست‌و‌سوم مهر به تأیید معاون رئیس جمهور رسیده ‌ـ‌ گاه به کمک کاغذبازی پیچیده اداری حاکم بر سیستم اداری در کشورمان ـ ‌در تابلو اعلانات نصب شده، حال آن که مدیران دانشگاه، سررسیدهای متفاوتی برای انقضای آن در نظر گرفته و ‌مراجعه نکردن دانشجویان در این مهلت را به منزله انصراف ایشان در نظر گرفته‌اند؛ مهلتی که‌ گاه در حد چند ساعت اعلام شده است!"

با این همه، عیلرغم قول مساعد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای اعلام زودهنگام مرحله نهم پژوهانه، این آخرین فراخوان پژوهانه دکتری بود و از تاریخ 23 مهر 92 تا کنون، خبری از فراخوان جدید نبوده است!

تا اینکه نهایتاٌ در تاریخ 12 خرداد 1393، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر وحید احمدی از حذف پژوهانه دکتری خبر داد.  احمدی دلیل توقف پرداخت پژوهانه را کسری بودجه اعلام کرده بود. وی در مصاحبه با رسانه ها گفت: سیاست جدید وزارت علوم این است که به جای پژوهانه اعتباری برای پرداخت تسهیلات در اختیار صندوق رفاه دانشجویی قرار داده شود که دانشجویان پس از پایان تحصیلات و آغاز اشتغال اقدام به بازپرداخت آن نمایند.

وی با بیان اینکه وام دانشجویان دکتری به افرادی که پایان‌نامه آنها تصویب شده است تعلق می‌گیرد، تصریح کرد: این وام به مدت دو سال و به صورت ماهیانه 500 هزار تومان پرداخت می‌شود و به دانشجویانی که پایان‌نامه آنها به عنوان طرح پژوهشی تقاضامحور شناخته شده است مبلغ 600 هزار تومان پرداخت خواهد شد.

برای بررسی مشکلات ناشی از عدم پرداخت پژوهانه دوره دکتری، معایب سیستم آموزشی در دوره تحصیلات تکمیلی، مقایسه پژوهانه با وام دانشجویی کنونی و دیگر دغدغه ها و مشکلات دانشجویان دوره دکتری با چند دانشجوی دوره دکتری در یکی از دانشگاه های معتبر تهران و دکتر مهدی نژاد، معاون پژوهشی وزارت علوم دولت دهم به گفتگو نشسته ایم. آنچه پیش روی شماست، حاصل گفتگوی ما با این افراد است.

دغدغه های مالی دانشجویان دکتری برجسته ترین مساله ای است که در گفته های آنها به چشم می خورد. مساله ای که به نظر می رسد تنها بخشی از مشکل ریشه ای موجود در ساختار آموزش عالی کشور در دوره های تحصیلات تکمیلی است و لازمه رفع آن، تغییر نگاه مسئولان مربوطه به دوره های تحصیلات تکمیلی و  ایجاد تغییرات راهبردی در برنامه ریزی های آتی موجود در این بخش است.

علی محمودی دانشجوی دوره دکتری دانشگاه امیرکبیر، متاهل و فاقد فرزند، در گفتگو با خبرنگار ما از مشکلات دانشجویان دوره دکتری می گوید. محمودی که ورودی بهمن ماه سال 1390 است، می گوید: ما چیزی به نام پژوهانه ندیده ایم. طوری که خبر دارم قبلاً مبلغی را بعد از تصویب پروپوزال و بر اساس پیشرفت کار می دادند ولی الان دیگر خبری نیست. وی ادامه می دهد: قبلاً این مبلغ بلاعوض بوده است و حالا گویا وام می دهند.

سوال بعدی ما درباره شرایط مالی دانشجویان دوره ی دکتری است. خنده تلخی بر لبش می نشیند و می گوید: مشکل مالی که شایع است بین بچه ها. همه بچه ها درگیر این مسئله هستند. یعنی اگر کار نکنند، می مانند! سپس خاطره ای از یک دانشجوی دوره ی دکتری تعریف می کند که از نظر او فردی مستعد و درسخوان بوده است ولی به خاطر مشکلات مالی، قدرت مالی لازم برای رزرو غذای سلف دانشگاه را نداشته است! و با تاکید می گوید: پیش خودم اتفاق افتاده است. خودم دیده ام که غذا رزرو نمی کند چون پول ندارد!

بر اساس تصوری که خودم از دانشجوی دوره دکتری دارم، از او می پرسم مگر اساتید در کنار پروژه هایی که خودشان دارند، به دانشجویان دکتری کار نمی دهند تا حداقل مخارج روزمره شان تامین شود، پاسخش منفی و ناامیدکننده است. می گوید: نه. اساتیدی که این روحیه را داشته باشند، کم هستند. تا جایی که من اطلاع دارم، حتی الامکان گرنت های پژوهشی را برای خودشان برمی دارند و چیزی به دانشجو نمی رسد.

این دانشجوی دانشگاه امیرکبیر سپس از بروکراسی شدید حاکم بر سیستم اداری دانشگاه گله می کند و می گوید: گرنت بماند، بعضی اوقات هزینه های جاری پژوهشی دانشجوی دوره دکتری هم به او نمی رسد. من خودم یک موضوعی را برایتان تعریف کنم. من در یک کنفرانس داخلی شرکت کردم. دانشگاه قرار بود 200 هزار تومان کمک هزینه به من بدهد. بعد از اتمام کنفرانس که برای پیگیری موضوع به معاونت پژوهشی دانشکده رفتم، آنها برای دادن این مبلغ 12 مدرک مختلف از من خواستند! یکی از مدارک، سی دی کنفرانس بود که سه ماه بعد به شرکت کنندگان داده می شد. لذا من بعد از چند بار رفت و آمد و شرح موضوع برای کارمند مربوطه، از دریافت مبلغ مذکور منصرف شدم!

وی ادامه می دهد: به هر حال من معتقدم وقتی امضای استاد راهنما مبنی بر شرکت من در کنفرانس پای نامه من هست، دانشگاه و سیستم باید این حد از ارزش را برای دانشجوی دکتری قائل شود که این مبلغ ناچیز را به من بدهد. این کمترین حد اعتماد لازم است! من معتقدم هرچه سطح دانش فرد بالاتر می رود، باید به او اختیار بیشتری بدهی. این طرز برخورد با دانشجوی دوره دکتری است؟!

از او می خواهم نگاه عمیق تری به مسئله داشته باشیم و می پرسم به نظرت مشکل اصلی کجاست؟ تا سوال از دهانم خارج نشده، می گوید: عدم ارتباط دانشگاه و صنعت. مهم ترین مشکل این است که پروژه ها صنعتی و کاربردی نیست. پول در صنعت است. گردش مالی صنعت بالاست. آنها پول می دهند مشاور خارجی می آورند و ما هم اینجا بیکاریم. متاسفانه پروژه های رساله دکتری بیشتر متکی به پول دانشگاه است که آن هم به نفت وصل است!‌ او سپس در ادامه تاکید دارد که از اصطلاحی خاص استفاده کند: مقاله نفتی!

محمودی عدم ارتباط دانشگاه و صنعت را ناشی از کم کاری هر دو بخش می داند و می گوید: برخی اساتید هستند که در بالاترین سطح در دانشگاه تدریس می کنند ولی یک مشکل صنعتی واقعی را نمی توانند حل کنند. بعضاً این افراد در جاهایی پروژه می گیرند و باعث بی اعتمادی صنعت به دانشگاه می شوند.

مهدی رحمانپور دیگر دانشجوی دوره ی دکتری دانشگاه امیرکبیر اما اعتقاد دارد مشکلاتی که دانشجویان دوره دکتری با آن دست و پنجه نرم می کنند، ریشه در نقص های سیستم آموزشی کشور دارد. او می گوید در خارج از کشور، تحصیل در دوره دکتری، پروژه محور است و این سیستم تمام مشکلات دانشجو، استاد، صنعت و کشور را حل می کند.

وی با بیان اینکه وامی که به دانشجویان دوره دکتری تخصیص یافته است، آنقدر نیست که مشکلات آنها را حل کند، می گوید: این در حالی است که طبق قوانین جدید اگر رساله دکتری دانشجویی بیشتر از ترم 9 طول بکشد، دانشجو باید هر ترمی دو میلیون تومان جریمه به دانشگاه بپردازد و اگر هم دانشجویی پژوهانه دریافت کرده باشد، در صورت ورود به ترم 10، باید نیمی از آن را به دانشگاه برگرداند!

وی که ورودی سال 1389 است، در مورد دریافت پژوهانه می گوید: بیشتر دانشجویان دوره دکتری متاهل هستند و پژوهانه کفاف مخارج آنها را نمی دهد. وی در ادامه با بیان اینکه خودش در یک مرحله 3 میلیون و پانصد هزار تومان پژوهانه دریافت کرده است، می گوید: سال قبل هر دو مرحله ابتدایی را یکجا به ما پرداخت کردند و قرار شد کسانی قسط سوم را دریافت کنند که تا آبان ماه امسال از رساله خود دفاع کرده باشند که با توجه به محدودیت زمانی، بیشتر بچه ها مثل خود من نه دفاع کردند و نه قسط سوم را توانستند دریافت کنند.

مجتبی مرادی دانشجوی دوره ی دکتری مکانیک ورودی سال 1390 دانشگاه امیرکبیر که با سهمیه استعداد درخشان در این دانشگاه پذیرفته شده است، اما از اتفاقی جالب توجه به ما خبر می دهد. وی با بیان اینکه به ورودی های سال 90 به بعد پژوهانه تعلق نگرفته است می گوید: این در حالی است که در شرایط جدید نیز دانشجویان ورودی سال 90 و 91 از دریافت وام هایی که وزارت علوم گفته است، بی نصیب مانده اند.

این دانشجوی دوره دکتری مکانیک ادامه می دهد: در واقع ورودی های 90 و 91 نه پژوهانه دریافت کردند و نه اکنون وامی به آنها تعلق خواهد گرفت و این منصفانه نیست. زیرا سیاست بر پرداخت وام به ورودی های 92 به بعد است و در اطلاعیه ای که در سایت دانشگاه درج شده است، آمده است که تنها در صورت وجود مازاد اعتبار، به دانشجویان سال 90 و 91 وام تعلق خواهد گرفت!

مرادی در ادامه با معیوب دانستن چرخه آموزشی موجود در دانشگاه های کشور می گوید: اصلاً مساله ی پرداخت وام به دانشجوی دکتری صحیح نیست. هیچ حای دنیا اینطور سیاستی اعمال نمی شود. وی با بیان اینکه باید دوره دکتری پروژه محور شود، می افزاید: از طرفی باید درخواست ها از پروژه ها معقول و بر اساس نیازهای روز کشور باشد. ممکن است پروژه ای تعریف شود که نیاز کشور را حل کند ولی الزاماً مقاله ی معتبری هم از آن استخراج نشود. در صورتی که در حال حاضر حداقل در گرایش های فنی-مهندسی که من اطلاع دارم، استخراج دو مقاله ISI از رساله دکتری برای حضور در جلسه دفاع الزامی است. و اکثر این مقالات هم هیچ دردی را از کشور دوا نمی کنند مگر در موارد خیلی معدود و خاص.

وی در پاسخ به سوالی در مورد میزان تاثیر اعطای پژوهانه و وام به دانشجویان دکترا در جلوگیری از خروج آنها از کشور می گوید: به نظرم این مسائل تاثیری ندارد. شما فرض کنید دانشگاه های انگلیس ماهانه هزار پوند کمک هزینه تحصیلی به دانشجوی دکتری می دهند، این کجا قابل مقایسه با پژوهانه و وام های ماست؟ بر این اساس اگر کسی در داخل کشور مانده است، به دلایل شرایط خانوادگی و دیدگاه ملی-میهنی که دارد، مانده است. مسئولین باید قدر این افراد را بدانند.

پایان بخش گزارش ما از مشکلات دانشجویان دکتری، مصاحبه با دکتر مهدی نژاد، معاونت پژوهشی وزیر علوم در دولت دهم بود.

مهدی نژاد معتقد است اگر فضای فعالیت پژوهشی در دانشگاه ها ایجاد شود، دغدغه تامین معاش دانشجویان دکتری از بین خواهد رفت. وی با بیان اینکه نقش دانشجویان دکتری در تولید علم و پژوهش بیشتر از اساتید است و اساتید در واقع تنها دانشجویان را خط دهی می کنند، می گوید: از نظر من نه پژوهانه و نه وام دادن به دانشجوی دکتری درست نیست. در زمانی هم که مسئولیت داشتم، این مسئله را گفتم که متاسفانه تاثیر چندانی نداشت.

مهدی نژاد ادامه می دهد: نهادهای بالادستی مانند وزارتخانه های کشور باید پروژه تعریف کنند و به دانشگاه ها بدهند تا آنها انجام دهند. پروژه هایی که متناسب با نیازهای روز کشور باشد. آنوقت دانشجوی دکتری ما بیاید بخشی از همین پروژه ها را در قالب رساله اش انجام دهد و در مقابل کاری که برای کشور  انجام می دهد، پول دریافت کند.

وی با بیان اینکه دانشجوی دکتری نباید دغدغه شغلی و مالی داشته باشد و خود تحصیل در دوره دکتری باید شغل محسوب شود، می افزاید: ما دوره های دکتری پژوهش محور را با همین نگاه راه اندازی کردیم. ما گفتیم دانشجوی دوره دکتری باید به اندازه یک مربی دانشگاه حقوق بگیرد. قرار دادن مقرری برای دانشجوی دکترا در هیچ جای دنیا سابقه ندارد.

در پایان اینکه؛ به نظر می رسد متوسل شدن به راه حل های مقطعی و کپسولی برای حل مشکلات ریشه دار آموزش عالی کشور در  دوره تحصیلات تکمیلی، نخواهد توانست خلاء موجود در این بخش را پوشش دهد و بایستی برای حل این معضلات، مسئولین بخش های مختلف کشور فارغ از نگاه های جناحی و گروهی، روند تحول بنیادین در دوره های تحصیلات تکمیلی را هر چه سریعتر پیگیری نمایند.